Чаа сөстер

Тыва дылда тыптып кээп турар чаа сөстерни сонуургап, шинчилээрин уламчылаалыңар.

Чаа технологияларның тыптып кээп турары-биле холбаштыр бистиң ажыл-амыдыралывыстың канчаар-даа аажок улуг кезээ электроннуг дериг-херекселдерже, ылаңгыя смартфоннарже шилчий берген. Бо хүнде бис смартфоннарывыста медээлерни номчуп, көрүп, дыңнап, кино сонуургап, номнар номчуп, ажыктыг медээлерни база смартфон дамчыштыр делегей четкизинден дилеп, тып ап турар бис. Ооң-биле чергелештир база-ла смартфон дамчыштыр ажылдап, эш-өөр, төрел-дөргүл азы өске-даа улус-биле аралажып, харылзажып, боттарывыс бодалдарывысты, сагыш-сеткиливисти смартфон дамчыштыр илередип чаңчыга берген бис. Ынчангаш бистиң дылывыста шак ол технологиялар болгаш олар-биле холбашкан кылдыныглар, болуушкуннарны адаан, илереткен чаа-чаа сөстерниң тыптып кээп турары ол. Амгы үениң дылы бистиң амыдыралывыстың шапкын агымынга четтикпейн турары илдең, ынчангаш шак ол чаа сөстер тыва дылче орус азы харын-даа англи дылдан очулга чокка ол хевээр көжүп кирип кээп турарын эскерип болур. Эки дизе-ле, ук сөстерниң дорт очулгазын ажыглап турар бис. Ынчалдыр дылда черле бар турган сөстерге чаа утка немежип келир.

Чижек кылдыр “приложение” азы “капсырылга” деп сөстү сайгарып көрээлиңер.

Википедияда бижиттингени-биле алыр болза, инфрормастыг технологияларда “приложение” азы “капсырылга”,  немелде программа азы немелде программа хандырылгазы дээрге кижилерге кандыг-бир кылдыныг азы ажылды боттандырарынга дузалаар компьютер программазы болуп турар. Мурнунда салдынган сорулгазының аайы-биле “приложение” азы “капсырылга” сөзүглел, сан-чурагай, үн, чурук азы ол бүгү элементилерни холбаштырып тургаш, ажылдап шыдаар.

Шак ол программалар биске электроннуг ачы-дуза ажыглаар арганы берип турар, чижээ, банк, садыг-наймаа, янзы-бүрү албан-организация черлериниң ачы-дузазын ажыглаар ийикпе, ажылдаар азы хостуг үезин эрттиреринге ажыглап турар бис. Бодум хуумда смартфонумда ынак программаларым – тыва-орус словарь, кино көөр база ном номчуур капсырылгалар.

Алызында “приложение” азы “капсырылга” деп термин электроннуг делегейже анаа материалдыг амыдыралывыстан көжүп четкен – солун-сеткүүлге, эртем ажылынга, документиге кожуп каан капсырылга дижик. А электроннуг капсырылгаларны алгаш көөр болза, оларны смартфонда, ооң операция системазында кожуп каан дээни ол.

Тыва дылче шак ол терминни очулдурарынга улуг бергедээшкиннер турбаан деп болур. “Приложение” деп орус дылда тыптып келген терминни ол-ла дорт очулгазын ажыглап, “капсырылга” деп адай берген бис.

Сөс боду, өске хөй-хөй тыва дылда сөстер ышкаш, кожаларывыс моол чоннуң дыл-домаандан келген: “приложение” деп сөстү моол дылче “хавсралт” деп очулдурар, а “приложить” деп кылыг сөзүн “хавсаргах” деп очулдурар. Бичии-ле өскерилгелер-биле тыва дылче сөстүң көжүп келгени илдең. Чогум “приложить” деп кылыг сөзүн тыва дылче “чыпшыр салыр”, “кожар” деп колдуунда очулдуруп турар болур, ынчалза-даа ук термин кылдыр моол дылдан келген хевирин шилип алганының чылдагааны база билдингир – шаанда тываларның албан езу документ-саавырлары моол, тодаргайлаарга, эрги моол дыллга бижиттинип турган болгай.

Ынчалдыр электроннуг херекселдерге хамаарыштыр ажыглаттынып турар “приложение” деп сөстү очулдурарының дугайында айтырыг тургустунуп келгенде, тыва дылга ол-ла сөстүң ажыглаттынып турган очулгазын ажыглай берген – "капсырылга". Ынчалза-даа бо үеге чедир аас чугаада база социал четкилерде чоннуң орус дылда терминни колдуу ажыглаар болуп турары харааданчыг. Чижээ:

https://vk.com/search?c%5Bq%5D=приложениени&c%5Bsection%5D=auto&w=wall-123194684_12931 

https://vk.com/search?c%5Bq%5D=приложениени&c%5Bsection%5D=auto&w=wall-107857734_696241

Ындыг-даа болза, массалыг информация чепсектеринде болгаш боттарынга негелделиг, номчукчуларынга хүндүткелдиг албан-организация черлериниң албан езу сайттары азы социал четкилерде арыннарында “капсырылга” деп терминни ажыглаары нептереп турары өөрүнчүг. Чамдык идепкейжи кижилер “кожуг”, “немелде” деп өске тыва сөстер-биле ук терминни очулдурарын база саналдап тургулаан, ынчалза-даа чоннуң көвей кезии ажыглап чаңчыкканы “капсырылга” деп сөстү шилип алган. Ам чүгле бистен – дылдың эдилекчилеринден “капсырылга” деп сөстүң идепкейлиг ажыглаттынары хамааржыр.

Уттундурган сөстер

Уттундурар четкен азы шуут уттундурган сөстер шилип тывары-биле тыва дыл словарьларын ажып эгелээш-ле, сагыш-сеткилим шала муңгак апаргылаар. “Шак бо сөстү мен билир болгай мен, чажымда доктаамал чугаамга ажыглап турган ийик мен чоп!” дээн ышкаш бодалдар мени хөме ала бээр. Чүге шак ол сөстү ажыглавастай бергенивис ол? Кым буруулугул?

Буруулуг улус эвээш эвес. Тыва сөстерни ажыглавастап, орус дылда сөстү колдады ажыглап эгелээн ада-иелер, бир сөстүң утказын долузу-биле дамчыдып турар тыва дылда таарымчалыг очулгазы бар-даа болза, словарьларда шак ол сөстерни мурнады орус дылдан дорт үлегерлеттинген сөстерни салып, тыва сөстерниң ужур-утказын шала куду бадырып каан эртемденнер...

Шак ынчалдыр уттундурган, кагдынган бир сөс – “кудус”.

“Тыва – орус словарьда” бердингени-биле алырга, “кудус” дээрге матрац азы матрас болуп турар. “Орус – тыва словарьны” ажып көөр болза, “матрас, матрац” деп сөстерниң очулгазы кылдыр “матрас, матрац, кудус” деп сөстерни шак-ла ол чурум езугаар бижээн болуп турар. Тыва ады сөөлүнде турар.

Ийе, амгы шагныы дег матрастар тыва чонга турбаан дээрзи билдингир, ынчалза-даа кидистен, алгыдан кылып каан удуурда адаанга дөженип, чымчактап алыр эдилели турган болбайн аан. Амыдырал хөгжүлдези-биле тыва чонга хөвеңден кылган матрастар тыптып келген үеде оларны баштай ажыглап эгелээн тыва чонувус ону “кудус” деп адап турган. Ынчалза-даа чоорту ук сөс уттундуруп, кагдынза-кагдынза, чүгле “матрас, матрац” деп аттары арткан. Ам бо үеде тыва кижилерден, ылаңгыя аныяктар, бичии ажы-төлден “кудус” дээрге чүү деп сөзүл ол деп азы матрас, матрац деп сөстерни тыва дылче канчаар очулдурарыл деп айтырар болза, шын харыылаптар улус-даа ховар-ла боор. Ол сөс уттундурган, эргижирээн, ынчалза-даа словарьларда ук сөстү эргижирээн деп тускай демдеглевээнин бодаарга, ол чылдарда чоннуң идепкейлиг ажыглаар сөстеринге хамааржып турганы илдең.

А шак ол онзагай сөс боду алызында моол дылдан келген. Бис-биле төөгүзү, культуразы сырый тудуш, кожа-хелбээ моол чон матрасты “гудас” деп адаар.

Ындыг-даа болза бистиң тыва чоннуң өгбелери болур эрте-бурунгу түрк чондан келген сөс база бар. Ол дээрге “дөжек” деп сөс. Ону орус дылче “1) постель, подстилка, тюфяк” деп очулдурган. Шак ол сөс түрк уктуг чоннарның дылында база бо хүнге дээр кадагалаттынып арткан, чижээ, турк дылда “döşek”.

Чүге “матрас, матрац” деп сөстү “дөжек”деп очулдурбаан турган ирги? Сөс боду чогум тыва дылда кадагалаттынып арткан болгай, колдуунда “орун-дөжек” деп нарын сөстүң кезээ кылдыр артып калган, ынчалза-даа дөженир деп кылыг сөзү ам-даа идепкейлиг ажыглаттынып турар болгай. Аңаа бодаарга, “кудус” деп сөс уттундурган.

Бо дээрге бодумнуң амы-хууда бодалдарым-дыр, словарьларны ажылдап кылырда улуг шинчилел ажылдарын чоруткан эртемденнерниң шак ынчалдыр очулдурар дээнинде чөптүг чылдагаан бар болуп турары чугаажок.

А амдыызында бажыңымга баргаш, “кудус” деп сөстү чугаамга ажыглап, өг-бүлемниң канчалдыр хүлээп алырын көрүп көрейн.

Чазыг долган бижимел чугаа

Социал четкилерде чаңгыс чер-чурттугларывыстың бижип турар чүүлдеринде частырыгларын хайгаараарын уламчылаалыңар.

Ноябрь 1-ниң хүнүнде бистиң республикавыс Тыва дыл хүнүн демдеглеп эрттирген. Ол биске, тыва чонга, чугула херек байырлал. Тыва дылдың амгы байдалынче чазак-чагырганың эң-не бедик деңнелинде кичээнгей салып турары эки-дир. Ынчалза-даа байдал дүвүренчиг болуп артпышаан.

Чоокта чаа социал четкилерге бир онзагай, төөгүлүг, кезек үеде уттундурза-даа, тускай шериг операциязы-биле холбаштыр дагын катап дыл-домаавысче эглип келген сөске хамаарышкан маргылдааны хайгаарап көөр, харын-даа киржир аргалыг болган мен. Ол дээрге “Кызыл кош” деп сөс каттыжыышкынында кирип турар “кош” деп сөс. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Тыва Арат Республика аңгы хамаарышпас күрүне  тургаш, ССРЭ-ге фашистиг Германияга удур демисел чорударынга байгы күжүн харамнанмайн дузалашканын шупту билир бис. Тыва чон дайында шериглерге, когараан-түрээн совет чонга ачы-дузаны чыып (идик-хеп, аъш-чем, чепсек, дериг-херекселдер...), ССРЭ-же аъттыг кош-биле чорудуп турган. Шак ол тыва чондан ачы-дузаны тергелерде азы шанактарда сөөрткен аъттыг коштарны “кызыл кош” деп адай бергени ол.

Украинага сөөлгү болуушкуннар эгелей бергенде, бистиң чонувус база баштай Донбасстың чурттакчы чонунга, оон дайынчы болуушкуннар девискээрлеринден дескен-көшкен чонга, а ооң соонда тускай шериг операциязында киржип турар шериг оолдарывыска, эки турачыларга база мобилизастаттынган оолдарга ачы-дуза чедирер кыйгыны харыы чок арттырбаан. Чон чылыг хеп аймаа чыып, аргып-даарап, аъш-чем аймаан, чепсек-херекселдер, шериг идик-хеп, акша... чыып, дайынчы оолдарга чылыг сөстерлиг чагаалар бижип чорудуп эгелээн. Шак ынчалдыр “кызыл кош” дагын амыдыралывысче эглип келген. Ачы-дуза чедирилгезин “кызыл кош” деп адай берген.

Ооң-биле кады маргылдаалар эгелээн. Ооң кол чылдагааны – “кош” деп сөстүң шын бижилгези апарган.

“Кош” деп сөстүң ортузунда “о” деп ажык үннү өк-биле адаар. Тыва дылда өк-биле адаттынар ажык үннерлиг сөстер көвей, оларның аразында 9 сөсте өк-биле адаттынар ажык үннерни кадыг демдек-биле “ъ” демдеглеп бижиири доктааттынган: аът, оът, эът, каът, чүък, чөъп, аъш-чем, чаъс, дүъш. Чүгле ол 9 сөстү!

Ынчалза-даа тыва дылда өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстер кижи базып каа дег көвей болгай. Чүге чүгле 9 сөстү?

Тыва дылдың шинчээчилери, эртемденнер, шак ол 9 сөстү бижиири-даа, өскерлири-даа дөмей долу омоним сөстери бар болурга, оларны ылгаары-биле кадыг демдектиг бижиир кылдыр шиитпирлээн: аът – ат, оът – от, эът – эт, каът – кат, чүък – чүк... Өске сөстерде шак ындыг будалы бээр хире дөмей сөстери чок болурга, ол хевээр арттырган турган хире.

“Кызыл кош” деп бижип эгелээрге, социал четкилерге хөй-хөй кижилер чүге кадыг демдек чокка частырыглыг бижип кааны ол деп хомудап, хорадап бижип эгелээн. Тыва дылдың дүрүмнерин эки билир кижилерниң шала дидим эвес чүгле 9 сөске кадыг демдек бижиир дээнин шак ол килең долган, шын бижилге дүрүмнерин херексевес, тоовас кижилерниң ыыткыр үннери базып каапкан. Олар “кызыл коъш” деп бижиирин негеп турганнар. Чамдык улус дүрүм дугайында дыңнап кааш, доп-дораан ол дүрүмнү өскертирин, 9 сөске немей “коъш” деп сөстү киирерин суг негеп тургулаан таварылгалар бар.

Чүге?! Анаа-ла бир тыва дыл дүрүмнерин өөрениринден чалгаараан кижилерниң негелдези дээш бе?! Дүрүмнү өөрениринден өскертири белен болбайн аан. Ынчаарга өске өөрениксевес, доктаадыксавас дүрүмнеривисти база өскертип кааптар бис бе?

Орус чоннуң чугаазында дег “каткы-даа, халак-даа”...

Ынчангаш тыва дылдың амгы үеде күштүг артып турар дүрүмнери езугаар кадыг демдек-биле бижиир өк-биле адаттынар ажык үннерлиг 9 сөстү катаптаалыңар: аът, оът, эът, каът, чүък, чөъп, аъш-чем, чаъс, дүъш.

Бо чылдың сентябрь 1-ге чедир шак бо дүрүм оон-даа нарын турган: чүък, чөъп, аъш-чем, чаъс, дүъш деп сөстерге чогаадылга кожумаа немежирге, кадыг демдек биживес ужурлуг турган. Чижээ, чаъс – частыг, чүък – чүктүг, дүъш – дүштеки, аъш-чем – аштыг-чемниг...

Тыва Республиканың Чазааның чанында Терминология комиссиязының 2022 чылдың апрель 28-те үндүргени шиитпири езугаар, 2022 чылдың сентябрь 1-де Тыва Республиканың Чазааның 555 дугаар Доктаалы үнген, ол езугаар алырга, шак ол 9 сөстүң доозазы канчалдыр-даа өскерлир болза, кадыг демдектиг хевээр бижиттинип артар апарган.

Ийе, дүрүм билбес улуска амыдыраары чиигээн деп болур. Олар дээш өөрүвес аргавыс чок.

А бо хүннерде социал четкилерде, ында-мында “кызыл коъш” деп биживишаан хевээр артып турарывыс муңгаранчыг. Тыва дылывысты, ону шинчилеп, канчаар-даа аажок улуг ажылды чоруткан эртемденнерни хүндүлеп, “кызыл кош” деп шын бижип чаңчыгаалыңар.