БАЖЫҢ-БАЛГАТТЫҢ  КАМГАЛАЛДАРЫ

Бажыңны тудар мурнунда сагыыр ужурлуг дүрүмнер

Тыва чоннуң ада-өгбелери амгы үеде ышкаш ыяш, бетон, тууйбу бажыңнарга чурттавайн турганын билир бис. Эрги үениң кижилериниң, ол ышкаш амгы үеде малчыннап чоруур эвээш эвес чонувустуң бажыңы — тыва өг. Ол өг тургусканы ояар чаңгыс черге база турбас. Чылдың дөрт үезинде өг-бүле, мал-маган-биле катай көжүп чоруур. Бурунгу шагдан тура Азияның көшкүн чоннары өгнү тургузарының дугайында болгаш аал-оранның турар черин шилип алырының дугайында дөмейлешкек дүрүмнерге чагыртып чораан. Колдуунда ада-өгбезинден дамчып келген  чайлаг-күзег-кыштаг-чазагларынга көжүп чораан-даа бол, ында-хаая чаа черлерже көжер ужурга база таваржып турган. Ол черни шилиирде коданның кайы талазында хүн үнүп келирин, артыы талазында даглыг, хаялыг бедик чер бар-чогун, ол черде дамырак кара-сугну көрүп тургаш, аал-коданның турлаан илередир. Өгнүң эжии хүн үнер чүкче көрүнген турар ужурлуг. Ол чаңчыл чүгле тываларның мал-маган тудуп амыдырап чораанын эвес, а ол ышкаш Хүнге чүдүүр турганының демдээ болуп арткан. 

- Амгы үеде, ылаңгыя хоорай черде, ада-өгбеден дамчып келген хонаштарывыс артпайн барган. Чаа оран-саваны тудуп үндүрерде кайыын черни садып алган бис, каяа чөпшээредип алганывысты барымдаалап кылыр болгай бис. Ынчангаш черни садып апкаш, ону херимнеп, чагы-адагаштарны тургуза бээр апарган. Ол шын эвес, - деп хам Ялэва тайылбырлап олур. - Чер бүрүзү Ээлиг деп ооң мурнунда тайылбырлаан мен. Ынчангаш каяа-даа бол тудуг кылырда ол черниң Ээзинден айтырып, дилеп алыр ужурлуг. Бодап көрүңер даан: силерниң чериңерге айтырыг чокка өске улус дааш-шимээн үндүрүп, черни казып, аңаа бажың-балгат тудуп чурттай бээрге, эки бе? Чок. Ынчангаш бажың-балгат, чычаан тургузар чаглак-гараж дээш оон-даа өске тудугну эгелээр мурнунда Чер ээзинден диленип, саңын салып, аъш-чемиңерни чажар ужурлуг силер. Ол ёзулалдар чокка эгелээн тудуг шаптараазыннарга таваржып, аныяк өг-бүле маргыжып, чарлып-чирлип болур.

- Ол ёзулалды кылырда хам кижини чалаары албан бе?

 - Та бүзүреңер, та бүзүревеңер, бир чыл бурунгаар чонну билир чүүлдеримге өөредир деп сорулга салып алган мен. Тыва кижи бүрүзү хам уктуг, илби-шидилиг күжүн ажыглап шыдаар дээрзинге бүзүрээр мен. Ынчангаш гараж туда бергеш, мени хооп-чалаары албан эвес. Саң салырын кижи бүрүзү шыдаптар. Тудуг эгелээрде Черниң ээзинден чөпшээрелди дилеп, аңаа хүндүткел-биле аъш-чемиңерниң дээжизин саңга өртедип, тудуг орнун артыжап алырыңарга ажылыңар чогумчалыг болур. Бажыңны тудуп үндүрүп алган-дыр силер, ам От ээзин чалаар үе келир. Суугу, изиг-демириңер, изиг-малгажыңар азы чылыдар котёлуңар турар черин илередип алгаш, база-ла саңны салып, саң соонда арткан хүлдү котёлуңар азы изиг-малгажыңар иштинче суп алыр силер.

- Ялэва, бо үеде бажың иштин чылыдар котёлду аңгы кылып алыр апарган, чижээ, гаражынга. Ол шын бе?

 - От ээзиниң турар ужурлуг чери – кирер эжик чаны. Көрүп турарымга үш кирер эжиктиг база болур апарган. Чурттаар өрээлдерже эртер эжик, гаражче бир аңгы, кочегаркаже база аңгы. Ындыг бажыңарга чеде бээрге, эр-херээжен ээлериниң аразында найырал чок болур, өг-бүлениң чоруу чогувас. Ынчангаш Чер, От ээлерин чемгерип, оларга тейлеп чорууру артык эвес. Ол дүрүм чүгле чер бажыңнарның чурттакчыларынга эвес, а каът бажыңнарның ээлеринге база хамааржыр.

Хөй чурттакчылыг каът бажыңда азы ниити чуртталга бажыңында болзуңарза

- Ындыг бажыңнарда чурттап олурар чонувус Оттуң ээзи чем кылыр электрилиг азы газ плитазында деп меге билип турар. От ээзин чемгерерде ындыг улус бажыңының чоогунда хүн үнер чүкте бедик черге барып, саңын салыр ужурлуг. Саң салырда бажыңындан аъш-чемниң дээжизин ап алыр. Бедик черже кылаштап үнер, боду чедер. Саң төндүр хып калырга, арткан хүлүн эптиг саваже чыып алыр. Саваны чем кылыр плитаңар чанынга тургузуп алгаш, хүлдүң кырынче аъш-чемниң дээжизин чыып эгелей бээр. От ээзин чемгерип турарыңар ол болур. Саваңар дола бээрге база саңны салгаш, шуптузун чалаптар. Бо ёзулалды Шагаада азы дагылга үезинде база кылып болур.

Чүге саң салган хүл күштүг болурул? Хүл дээрге кара күштерден камгалал. Ада-өгбевис изиг-демириниң хүлүн безин кайы хамаан чок черже төкпес, кижи кылаштавас черже ырадып кааптар турган. Ол ышкаш бичиивистен тура хүл баспас, от орну артавас деп өөредип чораан.

Бир таварылганы сонуургадыйн. Ипотека-биле садып алган бажыңынче  өг-бүле мени чалады. Чеде бээримге тос каът бажың. Кире бээримге-ле балконунче чалааннар. Саң салыр чүүлдерин ында белеткеп алган, мени чүгле отту шап, кыпсыптар кылдыр. Балкон боду кара хөө. Каткым тудуп шыдаваан мен. Айтырарымга өске хам кээп чораан. Саңны балконунга салгаш чорупкан. А өг-бүлениң уруу аакталбышаан, аарывышаан хевээр. Бедик черңе үнүп, саңын аңаа салырын ол “хам” тайылбырлап бербээн болган. Ам канчаар, өг-бүлени эдертип алгаш, арыг черже үнүп, саңывысты кывыстывыс. “Дараазында база бо-ла черге саң салбас-даа бол, сүдүңер чажып, Чер ээзинден күш-шыдалды диленип ап чоруңар,” - деп чагыдым.

Кудукту каяа казарыл?

- База бир эки шингээдип алыр ужурлуг чүүл – оран-сава кылырда Черниң, Оттуң ээлеринден ангыда, Суг ээзиниң камгалалын база дилеп алыр болза эки. Суг ээзиниң олудун шын тып алырда мындыг. Суг-биле От энергиялары “баскылашпазы-биле”, печка-биле кудуктуң (суг үндүр сорар насостуң) аразын ырадып алырга эки. Изиг-демириңер хүн үнер чүкте, эжик аксында болганда – кудууңар мурнуу азы соңгу чүкке турза таарымчалыг. Кудукту казып эгелээрде сүттен, тараа-быдаадан чажып, чалбарып, Суг ээзиниң камгалалын дилеп алыңар. Ынчан суг дораан үнүп келир.

Чоокта болган таварылга. Тожуда аныяк өг-бүле бажың тудуп алгаш, мени чалаан. Өгнүң эр ээзи арагага сундугуп, кадайынга хол дээптер апарган. Билдинип келгени-биле, кудук хап тура, суг көстүп келирге-ле ол эр кырынче арага кудупкан болган. Ооң соонда кудуктуг апарганын демдеглеп, эш-өөрү-биле ажыг суксун ижип алган улус-тур. Арыг сугнуң кырынче кара сугну кутканының түңнелинде арагага сундугуп, ижиптер апарган.

- Арага чажар деп чүүл кажан-каяа тыптып келген ирги? Бистиң өгбелеривис база ону кылып чораан бе?

- Чок. Ол шажын-чүдүлгени эки билбезивистен болган бужар чорук. Хамнар ак сүт чажып, аарыгга алзыпкан, ажыг-шүжүгге чиртипкен улустуң кудун дилээр турган. А сарыг шажында өске ёзулал бар. Ооң адын “кара сержиң” дээр деп дыңнаан мен. Ламалар арага кырынга номун номчуп, чүдүкчү чонга дузалап турар. Араганы арт-сын кырынга чажар деп бужар чорук шын эвес! Харын-даа хоруглуг! Арага чашкан кижи бодунга багайны кылып ап турар.

- А Тожудан өг-бүле канчалган?

- Саңын салып, дузалаштым. Өгнүң эр ээзи арага ишпестээн, ажылдап турар. Ынчалза-даа хамны чалап алырга-ла шупту чүве экижий бээр деп бодаваңар. “Сүт чажыптарга амыр чүве ышкажыл. Мен база ынчаайн, өөм ээзи арага ишпейн баар,” - дээри шын эвес. Ындыг доораларны эдерде хам кижи Чер, Суг, От ээлеринден диленир ужурга келир. Ол күштер анаа база чүнү-даа кылбас. Орну турар. Ынчангаш эр кижи эзирип алгаш, кадайынга хол деггениниң орнун хам эгидер ужурлуг. Ынчангаш бажың-балгат тудуп тура, оожум, тайбың сеткилдиг болуңар. Саң салырда байыыргавас, хөй чон чыгбас, дааш-шимээн үндүрбес. Чамдык улус саңче төш салып, японнарның, кыдаттарның чеми — сушилерни суг отче каап, кевин-херекчок чүүлдер кылыр. Ынчанмас. Оожум, тайбың, эки бодалдарлыг болуңар.

Хаача камгалалы — кара күштерниң оруун дозары

- Ук камгалалды чүгле хам кижи кылып болур база шыдаар. Хаача камгалалын бажыңче кара күштер кирип шыдавазын, а эки чүүлдерге орук ажык болзун дээш кылыр. 

- Ону чүгле чаа туттунган бажыңче көжүп тура кылдырар бе?

- Чок. Ооң мурнунда өске улус чурттап турган-даа болза, кылдырып алыры артык эвес. Силерниң өг-бүлеңерни Чер ээзинге таныштырып турары ол болур. Ол ышкаш камгалалдарны даарааш, анаа-ла үлеп бербейн турар мен. Өг-бүле бүрүзүнге аңгы кылдыр, кижи бүрүзүнүң аттарын адап тургаш, даараар мен.

- Өглерже кире бээрге, эжииниң кырында кызыл хараган будуун азы чарын азып алган болур. Ол база камгалалдар бе?

- Ийе. Бистиң өгбелеривис ону ажыглап чораан. Чижээ, хараганның теннери багай күштерни киирбес. Ынчангаш ону бажың-балгатка, кажаа-хораага азар турган.

- Бажың садып алырда хам кижини эдертип алгаш, көргүстүрүп болур бе? Ол бажыңның эки-багын, тааржыр-таарышпазын билип алыр дээш аан?

- “Бо кижи-биле чурттаар болзумза кандыг-дыр?” - дээн ышкаш айтырыг ышкажыл. Бажың силерге тааржыр болза – садып алыңар. Боттарыңар саңны салып, Чер, От, Сугнуң ээлеринден аас-кежикти дилеп ап болур силер. Ооң соонда хамдан хооп-чалап алгаш, камгалалдан кылдыртып алырыңарга чедер. Силерниң чаныңарда, бажыңыңарда ол күштер бар. Оларның-биле эптиг чурттар болза эки. Шуут-ла чүнүге-даа бүзүревес улус чок. Бо сеткүүлдү номчааш, бажыңын арыглап-аштап, Чер, От, Суг ээлерин хүндүлеп, ниити чуртталгазын экижидип алыр кижилер бар деп бүзүредим.

Хам Ялэва-биле чугааны Роланда Сандан чоруткан

 Алдынай Салчак бижээн