“Тыва дыл: уттундурган болгаш чаа сөстер” деп рубрикавысты уламчылаар-дыр бис. 8-ки кезээ
Чаа сөстер
Тыва дылда тыптып кээп турар чаа сөстерни сонуургап, шинчилээрин уламчылаалыңар.
Хөй-хөй чылдар бурунгаар, бичии турган үелеримде, бажыңывыска ачавыска суурувустуң улуг чүък машиналарының чолаачылары улуу аажок аккумуляторларын эккеп каар турганын сактыр мен. Ачам ол аккумуляторларны бодунуң ак-көк хааржакчыгажын ужулгаш, аңаа кошкаш, хааржакчыгаштың бодун электриге кожуп каар турган. Ынчалдыр хондур-хүнзедир, харын-даа оон-даа хөй үе дургузунда турар. Мен, бичии кижи, ону хөлчок сонуургап, айтыртынып шаг боор мен. Ачам биле акыларым ол машинаның аккумулятору “аштай” берген, ону электри-биле “чемгерип” турары ол-дур деп баштактаны аарак тайылбырлаар турганнар.
Сөөлгү чылдарда амыдыралывысче шургуп киргеш, улуг черни ээлей берген мобильдиг электроннуг херекселдер база аккумулаторларлыг болгай, чүгле оларның хемчээли он, чээрби катап бичиилей берген.
Орус дылдан ук кылдыныгны, болуушкунну, чүүлдерни адаар терминнерни тыва дылче очулдурарынга белен эвес байдал туругстунуп келген.
“Орус – тыва словарьны” ажыткаш, “зарядить” деп сөстүң канчалдыр очулдуртунганын көрээлиңер:
- октаар, октап каар ~ ружьё боону октаар
- (батарею и т. п.) белеткээр, октаар плёнка сугар ~ фотоаппарат фотоаппаратка плёнка сугар
Ийе, от-биле адар боо-чепсекти ок-биле октаар, а фоточурук тырттырар шаандагы аппаратты фотопленка-биле октаар. Ук сөстерге чаңчыга берген бис. Словарьда “белеткээр” деп сөстү база ажыглап болур кылдыр айыткан.
Ийе, белен очулдурган сөс бар-дыр, ынчалза-даа чүге ону ажыглавайн турар бис? “Аккумуляторну зарядкалаар”, “телефонну зарядкалаар”. Шак ынчалдыр тургустунган “хайнак” сөстер бисте эңдере, оларны частырыг кылдыр санавайн барып болур.
Ынчалза-даа таныыр улузумдан болганчок шак ол кылдыныгны ойнай-сылдай “телефонну чемгерип аайн” деп чугаалап тургулаанын дыңнаар турган мен. Орус дылда электри хандырылгазын “питание” деп сөс-биле база адап турар болгай. Ынчап кээрге, бо сөсте ужур-ла бар. Ачам биле акыларымның ынчаар чугаалап, тайылбырлап турганы-даа чөп. “Аккумуляторну электри энергиязы-биле чемгерер”.
Ынчалдыр тыва дылда утказы калбарганы-биле чаа сөс, термин тыптып келген деп санап болур-дур.
Ам “октаар” деп словарьда киир бижиттинген сөстү канчаарыл?
Ук сөс “ок” (оък) деп дазылдан тыптып тургустунганы тодаргай. Боо огу (оъгу). Боону октаар (оъктаар). Мында кижи билбейн баар хире чүү-даа чок.
“Октаар” деп сөсте кандыг-бир кол чүүл-биле херекселди чүмнеп алгаш, оон кылдыныгны боттандырар дээн утка кирип турар – боо-чепсекке хамаарыштыр алырга, ок, а фотоаппаратка болза – фотопленка. Шак ол кол чүүлү чокка ук херексел бодунуң кол кылдыныын боттандырып шыдавайн баар: боо огу чокта атпас, фотоаппарат пленка чокта тырттырбас.
А электри энергиязы херекселдерге ажылын кылып боттандырар күчү-күштү берип, электри четкизинден хамаарылга чокка, түр үеде хостуг ажылдаарынга дузалап турар. Ынчангаш “октаар” дээри таарышпас деп мээң хууда бодалымга эртемденнер, чогаалчылар, өске-даа улус чөпшээрешпези чадавас.
Бис-биле төрел болур түрк дылдыг чоннарда ук сөстү канчалдыр очулдуруп турарын сонуургап, интернеттен чижектерни ажып көрдүм. Колдуунда “зарядка” деп дөске боттарының чогаадылга кожумаан немээш, чаа сөстү тургузуп турарын эскерип болур: заряддоо (киргиз), зарядтау (казах). Солун очулганы турк дылда көрүп болур – doldurmak. Дыка-ла таныш сөс эвес-тир бе? Тывалап болза, “долдуруп” дээни ол. Doldurmak деп сөстү долдурар азы “заполнить” деп база очулдуруп турар. Аккумуляторну электри энергиязы-биле долдурар. Азы аккумуляторну долдурар.
Ынчалдыр аккумулятор зарядкалаар кылдыныгны, болуушкунну, чүүлдү адап болгу дег үш “дириг” болгаш таарымчалыг сөстер бар болуп турар-дыр: “октаар”, “чемгерер” болгаш “долдурар”. Хүн-бүрү амыдыралга ажыглаар чугаавыска ук сөстерни ажыглаарын шенеп болур бис.
Уттундурган сөстер
Дагын база чашкы шаамче эглип келийн. Суурувуска бир угбайга уруу биле күдээзи өөренип чоруур дээш ийи хар ажып турар уруун эккеп кааннар. Кырган-авазы уруглары дооскужеге дузалажыры ол. Бир катап өпеяа аарыксай берген. Кырган-авазының ынчан “Авазын сагынгаш, ийлей берген уруг-дур ийин” деп чугаалап олурганын сактыр мен. Мен ынчан ол “ийлээр” деп сөстү тыва улустуң ырларындан, чогаалдардан номчаан, билир турган мен. Ниитизи-биле бир-ле чүвени азы кижини сагынгаш, муңгараан байдал деп билип турган үем ол. Ынчалза-даа сөстүң алыс ханы утказынче шоолуг-ла кичээнгей салбааным шын. Чүге дизе, ук сөс анаа амыдыралга барык ажыглаттынмас турган.
Улуг апарганымда, бир катап номнар аразындан “Тыва дылда эмнелге сөзүлүгү” деп чуга номчугаш тып алган мен. Ында аарыглар, эмнер, кижиниң мага-бодунуң кезектериниң аттарын чыып бижээн, медицина терминнериниң словары болган. Автору – Ойдуп Бартан. Ону сонуургап номчуп олура, “ийлээшкин” деп сөстү “депрессия” деп аарыг кылдыр очулдуруп каанынга таваржы бергеш, кайгап-харааным-даа аажок. Ылап-ла депрессия!
Словарьны ажып көрээлиңер.
“Ийлээшкин” – 1) сильная тоска, 2) переживание, душевное потрясение.
А бо хүннерде ук сөске чүгле чогаалдарга, ырыларга таваржып болур. Чогаалдың маадырының муңгараан, муңчулган, кудараан сеткилин дамчыдарынга эң-не таарымчалыг, чараш сөс ол болуп турары чигзиниг чок.
Чазыг долган бижимел чугаа
Социал четкилерде чаңгыс чер-чурттугларывыстың бижип турар чүүлдеринде частырыгларын хайгаараарын уламчылаалыңар.
Ниитизи-биле социал четкилерде частырыгларга хамаарылгам шуут килең-кылык чок-даа болза, чамдык частырыглар “өл өзээмни өде бээр” болгулаарын миннийн. Чамдык таварылгаларда сөстүң утказын билип алыры-биле, бүдүн сөзүглелдиң утказын көөр ийикпе, азы ук сөстү, харын-даа бүдүн сөзүглелди ыыткыр номчуур-даа ужурга кижи таваржыр. Чүгле ынчан чүү дугайында чугаа чоруп турарын билип ап болур.
Шак ындыг “сөстерниң” бирээзи – “чүү-хөө” деп сөс. Анаа амыдыралда хүн-бүрү чугаада-даа, литературлуг дылда-даа идепкейлиг ажыглаттынып турар сөс. Ук сөс-биле хөй янзы чүүлдерни адап турар (идик-хеп, аъш-чем, эт-сеп...). Ол бүгүнү адап-сурап, санавазы-биле “чүү-хөө” деп каарга, чедер. Ынчалза-даа шак бо сөстү канчаар-даа бижип турар улус бар.
“Суурувустун хурал даргазы деп кижи чогум кым чувел аан дурген ней солупкааптынарам безин чуудаа этирбес, козулбес, Афанасьевна альдап турда чоп магалыг ик депутатар ында мында чуухаа этирген чуудаа этирбес чалгааранчыг дыр”.
Тыва дылда ажык үннерниң аяннажылгазы деп билишкин барын школа программазындан сактыр улус бары чадавас. Дылывысты дыңнаарга аянныг, эптиг, чараш болдуруп турар дүрүмнерниң бирээзи ол деп санаар мен. Кол утказын чугаалаар болза, сөске чогаадылга кожумаа немежип, чаа сөс тургустунарда ыавыла сөстүң дөзүнде сөөлгү слогта ажык үн-биле таарышкан, аяннашкан турар ужурлуг: кадыг ажык үннерге кадыг ажык үннүг кожумак немежир, эрин-биле адаар ажык үннерге база шак ындыг дээш оон-даа өске.
Нарын сөстер база колдуунда ынчалдыр тургустунган болур. Шак бо “чүү-хөө” деп сөсте ө, ү деп эрин-биле адаар чымчак ажык үннер кирип турар. Ынчангаш адаарга-даа эптиг, аасты, эриннерни ол-бо ынаар-мынаар шөйбеңнедип турбас: “чүү-хөө”. “Чуу-хаа” азы “чүү-хаа” эвес.
Тыва үжүктери чок улус туруп болур, ынчангаш “чуухоо” деп сөстү диледиримге, база чижектер эңмежок болду. Ол харын бичии өөрүнчүг.
Ынчалза-даа ук ийи кезектиң аразын аңгылап, утказын чаңгыс аайжыдып турар дефис демдек кайнаар чиде бергени ол? Кайы-даа чижектерде дефис чокка бижип турар. “Чуу-хоо”, “чүү-хөө” деп диледиримге, чаңгыс-даа чижек тывылбаан.
Ам канчап “чүү-хаа” апарганын кайгаза-даа ханмас мен. Шак ынчаар адап турар улуска таварышпааным шын. Азы кайы-бир кожуун, сумунуң диалектизиниң онзагайы ирги бе? Азы тыва дылдың амгы үеде эдилекчилериниң дылының ядыызы, билииниң кызыызы бе?
Силер канчалдыр “чүү-хөө” деп сөстү адаар азы бижиир-дир силер?